Czym jest przełączanie kodu językowego?

Przemiany, jakie dokonały się w Polsce po drugiej wojnie światowej, sprawiły, że gwara przestała odgrywać na wsi rolę jedynego kodu językowego. Obecnie wielu użytkowników systemu dialektalnego zna także polszczyznę ogólną. Zwykle nie posiadają oni jednak pełnej kompetencji w zakresie języka literackiego. Większość mieszkańców wsi wprowadza do swoich wypowiedzi jedynie niektóre, najbardziej charakterystyczne elementy systemu ogólnopolskiego. Rezultatem takiego stanu rzeczy jest niezwykle złożony obraz językowy współczesnej wsi [Kucharzyk 2003, 71].

A. Wilkoń wydziela trzy odmiany językowe, funkcjonujące w środowiskach wiejskich: 1) gwarę, która coraz częściej staje się językiem charakterystycznym już tylko dla najstarszego pokolenia, 2) język mieszany (gwarowy i ogólny potoczny) oraz 3) język ogólny z naleciałościami gwarowymi. Podobnie sytuację językową na wsi widzi również Halina Kurek, która badając w latach 80 ubiegłego stulecia, fonetyczne zróżnicowanie języka mówionego mieszkańców kilku wsi poddukielskich, wyróżniła w nim trzy kody: 1) gwarowy, 2) literacki oraz 3) mieszany [Kurek 1987, 63].

Istnienie obok siebie dwu podstawowych kodów: gwary i języka ogólnego, prowadzi do ich wzajemnego oddziaływania. Zatem w pewnych sytuacjach, pod wpływem określonych czynników może przeważać w komunikacji mieszkańców wsi jedna z wymienionych odmian. Należy pamiętać, że różne będą proporcje wymowy dialektalnej i literackiej u poszczególnych osób. Ponadto odmiennie będą się również kształtowały ich zachowania językowe.

Mieszkańcy wsi w kontaktach językowych dokonują wyboru odpowiedniej odmiany języka. Wybór ten to tzw. przełączanie kodu, czyli „(...) wprowadzanie do systemu gwarowego pewnych elementów literackich lub też próba całkowitego zastąpienia gwary językiem literackim (...). Z kolei u osób posługujących się kodem ogólnym jest to świadome wprowadzanie form gwarowych, które w wypowiedzi pełnić będą określoną funkcję np. stylistyczną” [Kurek 1987, 64].

Zjawisko stosowania przemiennie dwóch odmian polszczyzny, tj. języka ogólnopolskiego i gwary ludowej, dialektolodzy [np. Dunaj 1980, Kąś 1992, Kurek 1995] porównują do dwujęzyczności czyli znajomości oraz umiejętności posługiwania się dwoma różnymi językami. W tym miejscu należałoby zaznaczyć, że pełna zmiana jednego systemu językowego na inny zdarza się rzadko. W sytuacji kontaktu gwara – język literacki najczęściej dochodzi do wzajemnego nakładania się obu systemów.

W latach 80 XX wieku B. Dunaj zwrócił uwagę na fakt, iż zjawisko przełączania kodów może wiązać się z określoną sytuacją komunikacyjną - oficjalną lub nieoficjalną (Dunaj 1985, 96). Według niego, dana sytuacja jest determinowana "(...) relacjami istniejącymi pomiędzy członkami grupy (...) oraz słabszą lub silniejszą więzią społeczną. Relacja nieinstytucjonalna oraz silna więź między członkami grupy sprawia, że sytuacja komunikacyjna jest nieoficjalna. [Z kolei - aut. K.P.] relacja instytucjonalna, a także nieinstytucjonalna połączona z brakiem więzi determinuje oficjalność sytuacji(...). W przypadku osób bidialektalnych zmiana sytuacji nieoficjalnej na oficjalną pociąga za sobą przełączenie kodu gwarowego na literacki (...)" [Dunaj 1994, 24]. Podobne stanowisko zajmuje E. T. Hall pisząc, że: „(...) kod językowy jest logiczną konsekwencją sytuacji, w jakiej się znajdujemy (...)” [Hall 2003, 133]. Można stwierdzić, że oficjalny bądź nieoficjalny typ kontaktu między nadawcą a odbiorcą ma istotny wpływ na językową formę wypowiedzi.

Według ustaleń H. Kurek dokonanych na początku lat 90 XX wieku podstawową rolę odgrywa tutaj moment uświadamiania lub też nieuświadamiania sobie przez rozmówcę ze wsi różnic między gwarą a językiem ogólnopolskim. Sama zmiana sytuacji jest jedynie czynnikiem wywołującym to uświadomienie [Kurek 1995, 110].

W społecznościach wiejskich, gdzie przeważają kontakty w sytuacjach nieoficjalnych, większość mieszkańców wsi posługuje się na co dzień macierzystym kodem, czyli gwarą. W tym wypadku nie zachodzi potrzeba zmiany systemu językowego, ponieważ w procesie interakcji pozostają osoby należące do tego samego mikroobszaru językowo-kulturowego [Kurek, Kąś 2001, 442–443]. Tylko niewielka liczba mieszkańców wsi, głównie osoby z wykształceniem wyższym: nauczyciele, lekarze, księża, a także rolnicy prowadzący wyspecjalizowane gospodarstwa, posługują się wtedy kodem literackim [Kurek 1995, 107]. Należy pamiętać, że i w ich języku zawsze można znaleźć pewne nieuświadamiane elementy gwarowe oraz naleciałości pseudoliterackie [Kurek, Kąś 2001, 443].

Jak już zaznaczono wcześniej, zmiana kodu na literacki dokonuje się na skutek zmiany sytuacji komunikacyjnej z nieoficjalnej na oficjalną. Czynnikiem powodującym uoficjalnienie sytuacji jest nadawca reprezentujący inny niż odbiorca typ językowo-kulturowy [Kurek, Kąś 2001, 442-443]. Obecność obcego rozmówcy, a zwłaszcza posługiwanie się przez niego kodem ogólnopolskim, skłaniają mieszkańca wsi do wyboru elementów systemu literackiego [Kucharzyk 2003, 14]. Społeczność wiejska używa polszczyzny ogólnej (lub częściej tylko jej elementów) w rozmowie z: nieznaną osobą z miasta, mieszkańcem tej samej wsi nie będącym reprezentantem wiejskiego typu kulturowego (np. ksiądz) oraz krewnym czy znajomym ze wsi mówiącym inną gwarą [Kurek, Kąś 2001, 442-443]. Zmiana sytuacji na oficjalną nie będzie wpływała na język osób, które znają tylko system gwarowy, a tym samym nie posiadają kompetencji językowej w zakresie kodu ogólnopolskiego. Do tej grupy należą najstarsi mieszkańcy wsi a także niektórzy uczniowie z klas I-II szkoły podstawowej [Kurek 1995, 107].

Przełączanie kodu niekoniecznie musi się wiązać ze zmianą sytuacji komunikacyjnej. H. Kurek zauważyła, że świadome wprowadzanie cech literackich występuje również wtedy, gdy mówi się bezpośrednio do dzieci. Fakt ten ma miejsce w interakcji rodzice – dzieci, rzadziej dziadkowie – wnuki i wiąże się z chęcią nauczenia dziecka systemu językowego stojącego wyżej w hierarchii wartości [Kurek 1995, 110 - 118].

Ponadto zjawisko zmiany kodu na literacki lub częściej mieszany w sytuacji nieoficjalnej obserwuje się w również w grupach rówieśniczych zarówno dzieci młodszych, jak i uczniów szkół średnich. W przypadku dziewczynek z najniższych klas szkoły podstawowej zjawisko to wystąpi wtedy, gdy członkiem grupy staje się dziecko używające języka z przewagą elementów literackich i zajmujące w opinii koleżanek wyższą pozycję społeczną. Z kolei wśród młodzieży zmiana kodu na mieszany lub ogólnopolski dokonuje się w sytuacji, gdy pojawia się osoba przeciwnej płci [Kurek 1987, 66 - 67].

Truizmem wydaje się więc stwierdzenie, iż w sytuacji oficjalnej kodem dominującym dla mieszkańców wsi staje się polszczyzna ogólna. Nie świadczy to jednak o tym, że „(...) taki sposób komunikacji językowej powszechny jest w [ich - aut. K.P.] życiu codziennym (...)” [Kurek 1988, 53]. Trafnie problem ten ujął Bronisław Malinowski pisząc, że: „(...) kiedy po zakończeniu codziennych zajęć grupa ludzi siedzi przy wiejskim ognisku, gdy gawędzą oni w czasie odpoczynku po pracy (...) jest rzeczą oczywistą, iż mamy tu do czynienia z innym sposobem użycia języka (...)” [Malinowski 2003, 172]. Dla mieszkańców wsi, którzy utożsamiają się z wiejskim typem kultury, gwara w dalszym ciągu pozostaje podstawowym systemem językowym.

Autor: Katarzyna Potępa
Wydział Polonistyki UJ