Język jako środek komunikacji międzyludzkiej

Podstawowym a zarazem najważniejszym środkiem komunikacji międzyludzkiej jest język. W Encyklopedii językoznawstwa definiuje się go jako „(...) abstrakcyjny system znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych i innych) służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności (...)” [Encyklopedia językoznawstwa 1999, 269]. Język jest wytworem licznych pokoleń ludzi, regionów, kultur, klas, warstw i zawodów [Lubaś 1979, 23]. Stanowi własność wszystkich, umożliwiając tym samym osiąganie celów osobistych i grupowych. Towarzyszy ludziom w indywidualnym rozwoju, pozwalając na pełniejszą samorealizację. 

To właśnie dzięki językowi człowiek może od najwcześniejszych lat życia przejmować wzorce zachowań i wiedzę o świecie, najpierw od osób najbliższych, a potem w wymiarze narodowym. Z czasem pozwala przekazywać innym zdobyte doświadczenia. Język nie tylko tworzy wspólnotę ludzką, ale także kształtuje ją i podtrzymuje [Bartmiński 2001, 14]. Robert Kwaśnica zwraca uwagę na fakt, iż: „(...) Język jest jednym z najbardziej prozaicznych elementów ludzkiej egzystencji. Jest on dla nas czymś tak naturalnym, codziennym i koniecznym jak powietrze. Wprawdzie jest on bezustannie obecny w naszym życiu, ale jego obecność odczuwamy i uświadamiamy sobie najczęściej dopiero wtedy, gdy pojawiają się w nim jakieś zakłócenia, np. wówczas, gdy natrafiamy na trudności, chcąc wypowiedzieć jakąś myśl, lub wtedy, gdy mamy kłopoty ze zrozumieniem innych ludzi (...)” [Kwaśnica 1991, 34]. Najczęściej używamy bowiem języka nie zastanawiając się nad jego istotą [Kurek 1995, 47].

Jak zaznaczono wcześniej, język jest ściśle związany ze społecznością, która się nim posługuje. Należy pokreślić, że w obrębie danego społeczeństwa może on być jednak wewnętrznie zróżnicowany. Spowodowane jest to ukształtowanymi historycznie odmiennościami społeczno-kulturowymi między posługującymi się nim ludźmi. Im bardziej zróżnicowane wewnętrznie będzie społeczeństwo, tym więcej  odmian i stylów języka będzie możliwych do wyodrębnienia.

Wśród polskich językoznawców nie ma zgodności co do typologii odmian współczesnej polszczyzny. Dyskusja nad zróżnicowaniem języka narodowego rozpoczęła się w lingwistyce polskiej wraz z wydaniem w roku 1953 przez Z. Klemensiewicza rozprawy O różnych odmianach współczesnej polszczyzny. Począwszy już od lat pięćdziesiątych XX wieku, w dyskusji tej uczestniczyli m. in. Stanisław Urbańczyk (1956), Walery Pisarek (1970), Antoni Furdal (1973), Kazimierz Dejna (1980), Stanisław Grabias (1981), Stanisław Gajda (1982), Aleksander Wilkoń (1987) czy Andrzej Markowski (1992).

Większość badaczy przyjmuje zasadniczy podział polszczyzny na język ogólny i gwary ludowe[1]., traktując je jako dwa odmienne systemy językowe. Język ogólnopolski realizowany jest w mowie oraz piśmie, natomiast gwary występują tylko w mowie. Język literacki urzeczywistnia się więc dwojako: przez dźwięki mowy i litery pisma [Ożóg 2001, 86]. Stąd też w literaturze językoznawczej spotyka się często przeciwstawienie języka mówionego w stosunku do języka pisanego. W szerokim rozumieniu terminy te obejmują zastosowanie języka we wszelkich wypowiedziach ustnych lub pisemnych [Nieckula 2001, 99].

Język mówiony jest pierwotny wobec języka pisanego. Cechuje się on znacznie większym stopniem swobody, ponieważ teksty mówione zawierają więcej odwołań do sytuacji, w których są używane niż teksty pisane. Poza tym ustna odmiana języka rozwija się szybciej i jest bardziej żywiołowa [Encyklopedia językoznawstwa 1999, 271].

„Lingwistyka – jak pisze H. Kurek – coraz częściej próbuje badać język w działaniach komunikacyjnych, a więc w ujęciu pragmatycznym, pokazując jego funkcje w procesie porozumiewania się” [Kurek1995, 11]. Komunikacja słowna w danym akcie mowy dokonuje się między przynajmniej dwoma osobami: 1) nadawcą i 2) odbiorcą. W każdym komunikacie realizowanym w określonym celu i dotyczącym określonej tematyki zawarta jest konkretna wiedza o świecie. Odmianę ustną języka determinują trzy czynniki, których źródłem staje się specyfika komunikacji mówionej „twarzą w twarz”: 1) dialogiczność mowy, 2) spontaniczność procesu mówienia oraz 3) sytuacyjność [Ożóg 2001, 91]. Kształt danej wypowiedzi jest determinowany sytuacją komunikacyjną (oficjalną lub nieoficjalną), cechami społeczno-demograficznymi nadawcy i odbiorcy (wiekiem, wykształceniem, pochodzeniem społecznym, zawodem) oraz pewnymi wyznacznikami natury psychologicznej i kulturowej [Kurek 1995, 11].

Powyższe czynniki nie tylko różnicują systemy językowe osób rozmawiających, ale bardzo często wymagają również wyboru określonego kodu, narzucając nadawcy i odbiorcy pewne zachowania słowne. Słuszne wydaje się zatem przekonanie klasyka nowożytnej myśli lingwistycznej Wilhelma von Humboldta, który twierdził, że „(...) Człowiek nie dlatego mówi w określony sposób, że tak chce, lecz dlatego, że [tak - aut. K.P] musi mówić” [Grabias 1997, 259].

 Autor: Katarzyna Potępa
Wydział Polonistyki UJ

---

[1] W literaturze na określenie języka ogólnego stosuje się nazwy: język literacki, kulturalny, ogólnonarodowy, ogólnopolski, dialekt kulturalny, narzecze ogólne. Terminu „gwara ludowa” używa się natomiast zamiennie z pojęciem „dialekt ludowy” W związku z brakiem ostatecznych i zadowalających rozwiązań dotyczących terminologii, w niniejszej pracy, zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku, pojęcia te w celach stylistycznych będą stosowane zamiennie.